Originally published in Vakblad VMT in July 2021. Original article can be accessed here.

De retailsector oefent door voedselveiligheidslabels invloed uit op de manier waarop wereldwijd voedsel wordt geproduceerd, verpakt, vervoerd en opgeslagen. Dat zegt promovenda Madhura Rao in een proefschrift dat ze onlangs publiceerde.

De afgelopen jaren verschijnen steeds vaker kwaliteitslabels op de verpakkingen van ons voedsel. Fairtrade, biologisch en halal zijn enkele voorbeelden. Deze labels zijn een belangrijk ‘uithangbordje’ waarmee een fabrikant zich onderscheidt. Ook helpen ze de consument bij het maken van een gezonde, duurzame en verantwoorde keuze. Maar er zijn ook labels die iets zeggen over de voedselveiligheid van het product. Veilig voedsel betekent dat het geen ziekmakers, schadelijke stoffen of productvreemde materialen bevat en dat de kans dat je er op korte of langere termijn ziek van wordt, minimaal is. Voedselveiligheidslabels zijn niet zichtbaar op een product in de supermarkt. “Het is geen keurmerk zoals Beter Leven”, zegt Rao. “Het zijn proces-certificaties en geen productcertificaties, daarom staan ze niet op een verpakking. Een andere reden dat ze niet op een product staan is dat we niet willen dat consumenten moeten kiezen tussen veilige en niet veilige producten. De consument moet er vanuit kunnen gaan dat alles wat hij koopt veilig is.”

Opzet

Rao heeft onderzocht welke invloed de labels hebben op producenten in ontwikkelingslanden, waarom ze nieuwe richtingen inslaan, zoals duurzaamheid en ethiek, en hoe hun toekomst eruit zou kunnen zien. Rao onderzoekt in haar studie onder meer de relatie tussen terugwinning van voedselafval en voedselveiligheidslabels. Haar overtuiging is dat de standaarden een bijdrage kunnen leveren aan het verminderen van voedselafval. “De eerste stap is om goed te begrijpen hoe deze standaarden werken. Daarom hebben we in ons onderzoek literatuur over voedselveiligheidsstandaarden vergeleken om de werking van de standaarden te begrijpen en te kijken welke invloed ze hebben op producenten in ontwikkelingslanden. We hebben ook de oorsprong van de standaarden onderzocht en bekeken welke richting ze momenteel op gaan. Maar ook kwamen we erachter dat de standaarden invloed hebben op de manier waarop ons voedsel wordt geproduceerd, vervoerd, opgeslagen en verpakt.”

Retail bepaalt

Eén van Rao’s belangrijkste bevindingen is dat voedselveiligheidslabels de voedselvoorzieningsketen op mondiaal niveau beïnvloeden. “Dat gaat veel verder dan alleen voedselveiligheid. De labels lijken een instrument van de Europese retailsector te zijn geworden waarmee verschillende aspecten binnen de voedselvoorzieningsketen worden gecontroleerd. Denk daar bij aan productie, transport, opslag en verpakking. De oorsprong van die invloed ligt bij het begin van de voedselveiligheidslabels. Ze zijn niet uitgevonden met het doel om de toeleveringsketen te beïnvloeden, maar om in de industrie meer transparantie te creëren. Maar gezien de manier waarop de moderne retailsector is ingericht, kreeg die in de loop van de tijd meer invloed omdat retailers de verbinding zijn tussen de rest van de keten en de consument. Hun rol is dus veranderd: ze zijn een soort doorgeefluik geworden van de wensen van de consument naar de rest van keten. En hun macht is dus gegroeid. Zij doen immers de aankopen in de keten en kunnen zo producenten opleggen wat ze moeten verbouwen, of hoe een product verpakt of vervoerd moet worden. Voedselveiligheidslabels zijn daar onderdeel van.”

Bredere opzet

Rao ziet ook dat voedselveiligheidslabels in de loop van de tijd meer andere zaken hebben ingekapseld, zoals dierenwelzijn of veiligheid van productiepersoneel. Een goede zaak, vindt zij. “Want voedselveiligheid is iets waar in veel landen goed mee wordt omgegaan. De koppeling met andere onderwerpen waar een land nog niet zo actief mee bezig is, zou dus positief kunnen werken. Het is dan wel afhankelijk van de positie van een land in hoeverre dat toe wil staan dat bepaalde onderwerpen gekoppeld worden. Amerika kan bijvoorbeeld eisen dat bepaalde onderwerpen uit GlobalGAP worden gelaten, terwijl bijvoorbeeld Thailand wel akkoord moet gaan omdat ze in een meer afhankelijke positie zitten.”

Duur

Een andere vinding van Rao is dat voedselveiligheidslabels tegenwoordig een minimum standaard lijken te zijn om in de markt actief te mogen zijn, terwijl het voorheen niet meer dan een concurrentievoordeel was om ermee te werken. “Het is duur om ze door te voeren. Je moet je proces erop inrichten en bijvoorbeeld een keuringsinstantie inschakelen, waarvan de meeste in Europa zitten. Op die manier sluit je veel partijen uit de keten uit die dit niet kunnen bekostigen. Dat zijn dus met name partijen uit bijvoorbeeld Afrika, Azië of Zuid-Amerika.” Maar ondanks dit negatief effect op voedselproductie in ontwikkelingslanden gebeurt het af en toe dat door de voedselveiligheidslabels de productie in die landen verbetert, ziet Rao. “Er is meer kundig personeel nodig en de gezondheids- en veiligheidstoestand in fabrieken wordt beter.”

Meta-regulatie

Rao ziet ook dat landen een soort level playing field proberen te creëren door het gebruik van metaregulatie zoals met de GFSI. “Als er meerdere standaarden zijn die allemaal goed zijn, zou een producent niet verplicht moeten worden om per definitie bijvoorbeeld standaard X te moeten gebruiken. Een andere standaard zou ook kunnen. Die vrijheid om te kiezen staat echter nog in de kinderschoenen.”

General Food Law

Het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL) hecht veel waarde aan de Algemene levensmiddelenverordening (ALV), Europees ook wel bekend onder de naam General Food Law. Deze geldt voor alle Europese lidstaten, zo legt Lisa Martis uit: “De Algemene levensmiddelenverordening stelt eisen aan alle schakels in de productieketen, van boer tot consument. Daarnaast heb je nog de Nederlandse Warenwet met diverse aanvullende Warenwetbesluiten. Producenten zijn er verantwoordelijk voor dat producten voldoen aan de wet. Dit wordt gecontroleerd door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit.” Het CBL vindt het belangrijk dat voedselproductie aan de eisen van de General Food Law voldoet. “Veiligheid in de productie van voedsel dat de consument koopt, is namelijk de prioriteit. Om als supermarkt of groothandel alles op orde te hebben op het gebied van voedselveiligheid, wordt van alle leveranciers geëist dat ze een certificaat hebben van een door de GFSI (Global Food Safety Initiative) erkend kwaliteitssysteem. De GFSI stelt wereldwijde standaarden op voor voedselveiligheid, waaraan kwaliteitssystemen moeten voldoen om erkend te worden.” Het CBL zit in diverse overleggen in de keten waar continu wordt ingespeeld op ontwikkeling en verbetering van de kwaliteitssystemen die gelden voor de branche, zegt Martis. “Wij hechten waarde aan kwaliteitssystemen, op deze manier kunnen er standaarden en/of benchmarks worden vastgesteld waarop toegezien kan worden. Het is uiteraard wel belangrijk dat wanneer deze kwaliteitssystemen worden aangevuld of aangepast, knelpunten in de hele keten inzichtelijk worden gemaakt. Voorwaarden moeten logisch en werkbaar zijn voor boeren en werknemers.”

Hoger niveau

Wieke van der Vossen, expert voedselveiligheid van het Voedingscentrum ziet ook dat retailers eigen standaarden opleggen aan fabrikanten die hun huismerken maken. “Dit systeem is er al vrij lang en wordt steeds verder uitgebreid. De focus is nog steeds voedselveiligheid, maar steeds meer worden ook andere eisen toegevoegd. Het feit dat dit soort systemen bestaan kan zeker zorgen voor een verhoogd niveau van voedselveiligheid. Er staan ook eisen in die bovenwettelijk zijn en omdat het belang groot is, is het belangrijk dat bedrijven hier aan voldoen.” Van der Vossen ziet ook wel zwaktes, net als Rao. “Degene die een voedselveiligheidscertificaat wil hebben moet ook zelf hiervoor de certificerende instelling betalen. Hier zit dus een afhankelijkheid die mogelijk invloed kan hebben op de uitslag van de certificatie.”